Το ιερό με το σύνθρονο, που θυμίζει αρχαίο θέατρο, την Αγία Τράπεζα και το κιβώριο είναι μερικά από τα μοναδικά παλαιοχριστιανικά στοιχεία της Εκατονταπυλιανής.
Οι τοιχογραφίες του ιερού είναι του 17ου αι. και ανα
παριστούν τους 24 Οίκους του Ακάθιστου Ύμνου.

Περισσότερα από 2.500 αρχιτεκτονικά μέλη από τα αρχαία μνημεία της Πάρου χρησιμοποιήθηκαν μαζί με πολλά γλυπτά κι επιγραφές στο κτίσιμο της Εκατονταπυλιανής και του βαπτιστηρίου.

Το βαπτιστήριο, ξεχωριστό παρεκκλήσιο του 4ου αι. με τη μοναδική σταυρόσχημη κολυμπήθρα, είναι το καλύτερα διατηρημένο στην ορθόδοξη Ανατολή.

Το φως δημιουργεί μιαν υπερβατική ατμόσφαιρα στον ναό καθώς εισβάλλει από τα παράθυρα του τρούλου, περνά τον γυναικωνίτη και έρχεται να ενωθεί με το φως των κεριών που ανάβουν οι πιστοί.

Ο γυναικωνίτης με κάποια κατάλοιπα των παλαιότερων τοιχογραφιών του ναού. Από εκεί παρακολουθούσαν κάποτε τη θεία λειτουργία οι γυναίκες.

Η πρόσοψη του ναού παραμένει αναλλοίωτη από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, οπότε χτίστηκε η Εκατονταπυλιανή.
Νότια του ναού βρίσκεται το παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο.

Η μαρμάρινη πόρτα του 17ο αι. που αποτελούσε την κυρία είσοδο του ναού πριν την αναστήλωση του Αν. Ορλάνδου (1959-66). Στη βάση των κιόνων διακρίνονται οι μορφές του αρχιτέκτονα του ναού Ιγνάτιου και του δασκάλου του, που αναφέρονται στον σχετικό́ θρύλο.

Ως παλιότερο τάμα έχουμε το ιστιοφόρο στην εικόνα της Παναγίας Εκατονταπυλιανής που φυλάσσεται στο Μουσείο. Την εικόνα αυτή με το ιστιοφόρο αφιέρωσε ο καπετάνιος του καραβιού όταν κινδύνεψε και το έταξε στην Παναγία.

Παναγία Εκατονταπυλιανή
17 αιώνες ζωντανής ιστορίας

Κείμενο: Αυγή Καλογιάννη | Φωτογραφίες: Δημήτρης Βρανάς (A.I.F.)

Εδώ στην καρδιά του Αιγαίου, στην Πάρο, βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία της Εκατονταπυλιανής· μνημείο μοναδικό, που μπορεί να συγκριθεί μόνο με τα αντίστοιχα της Κωνσταντινούπολης ή της Θεσσαλονίκης.


Εκατονταπυλιανή, λοιπόν, ή Καταπολιανή; Σωστά και τα δύο ονόματα, καθώς τα συναντάμε σχεδόν ταυτόχρονα από τα μέσα του 16ου αιώνα. Το καθένα έχει το νόημά του. Το μεν πρώτο δηλώνει κυρίως το μέγεθος και τη μεγαλοπρέπεια του ναού, χωρίς να αναφέρεται πραγματικά στην ύπαρξη εκατό πυλών, το δε δεύτερο στην τοποθεσία του ναού «κατά την πόλιν».

Το πρώτο που αντικρίζει ο επισκέπτης είναι ο πανύψηλος κατάλευκος περίβολος, ύψους 8,5 μ. και μήκους 252 μ., με τα δύο αιγαιοπελαγίτικα καμπαναριά – ο οποίος, αν και ιδιαίτερα εντυπωσιακός, δεν είναι σπάνιο θέαμα στα νησιά μας. Χτισμένος για να προστατεύει τον ναό από τους πειρατές, ολοκληρώθηκε μαζί με τα κελιά που ακουμπούν τον εσωτερικό του τοίχο τον 17ο αιώνα και προσέδωσε στην Εκατονταπυλιανή όψη μοναστηριού διαφορετική από την αρχική –όταν η εκκλησία, ελεύθερη πανταχόθεν, πρόβαλλε τις αρμονικές γραμμές και τις τέλειες αναλογίες της. Μετά, μια όμορφη φροντισμένη αυλή και λίγο χαμηλότερα τα θεμέλια του αιθρίου από τον 4ο αιώνα –τότε που οι μεγάλες βασιλικές, οι χτισμένες με αυτοκρατορικές χορηγίες, είχαν τέτοιες άνετες κιονοστοιχίες στην είσοδό τους. Και στο βάθος ο ίδιος ο βυζαντινός ναός, κομψός μέσα στην αυστηρότητά του, σε μεταφέρει κατευθείαν στην Κωνσταντινούπολη: στα χρόνια του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου (με την πρόσοψή του αναλλοίωτη από τότε), και του Ιουστινιανού, o οποίος ανακατασκεύασε την εκκλησία και αντικατέστησε την ξύλινη στέγη με έναν όμορφο τρούλο. Βρίσκουμε, λοιπόν, τους δύο ενδοξότερους βυζαντινούς αυτοκράτορες να έχουν βάλει τη σφραγίδα τους στη δημιουργία του μεγαλόπρεπου αυτού ναού.

Η ανέγερση της εκκλησίας ανάγεται στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, στην εποχή δηλαδή που εδραιώνεται η χριστιανική εκκλησία και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία –η ευρωπαϊκή αυτή δύναμη με τη χιλιόχρονη και πλέον ιστορία και τη διεθνή ακτινοβολία, που εκχριστιάνισε τους λαούς της ανατολικής Ευρώπης, αναχαίτισε τους εισβολείς εξ Ανατολών και έτσι διέσωσε την αρχαία ελληνική γραμματεία και συνέβαλε στη δημιουργία της Αναγέννησης.

Η εκκλησία της Εκατονταπυλιανής είναι ο αρχαιότερος σωζόμενος ορθόδοξος ναός της Θεομήτορος και χτίστηκε λίγο μετά την Α’ Οικουμενική Σύνοδο (325 μ.Χ.), που συγκλήθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και στην οποία συμμετείχε ο πρώτος επίσκοπος της Πάρου, ο Ακαδήμιος. Δεν είναι τυχαίο ότι, ενώ στη γειτονική Δήλο παρακμάζει και εγκαταλείπεται το ιερό του Απόλλωνα και της Άρτεμης, στο κέντρο του Αιγαίου υψώνεται η μνημειακή αυτή εκκλησία, η αφιερωμένη στην Παναγία.

Η ιστορία της ίδρυσης του ναού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Μεγάλο Κωνσταντίνο είναι λίγο-πολύ γνωστή. Ταξιδεύοντας προς τα Ιεροσόλυμα για να βρει τον Τίμιο Σταυρό, το 326, η μητέρα του Ελένη θα καταφύγει στην Πάρο κατά τη διάρκεια μεγάλης θαλασσοταραχής. Θα προσευχηθεί τότε στον μικρό ναό της Παναγίας, το σημερινό παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου, και θα κάνει τάμα να χτίσει μεγάλο και λαμπρό ναό αν καταφέρει να βρει τον Τίμιο Σταυρό. Η Αγία Ελένη πέθανε το 328 έχοντας βρει τον Τίμιο Σταυρό, χωρίς όμως να μπορέσει να πραγματοποιήσει το τάμα της. Την επιθυμία της θα πραγματοποιήσει ο γιος της, Μέγας Κωνσταντίνος, μεταξύ των ετών 328 και 337, ο οποίος θα χτίσει μεγαλοπρεπή σταυρική βασιλική με ξύλινη δίρριχτη στέγη, υπερώο (όπου και ο γυναικωνίτης), αίθριο και βαπτιστήριο δίπλα στον παλιότερο μικρό ναό της Παναγίας και πάνω από το αρχαίο γυμνάσιο «της λαμπράς Παρίων πόλεως», σύμφωνα με αρχαία επιγραφή. Η επιγραφή αυτή βρέθηκε μαζί με πολλά άλλα αρχαία θραύσματα κατά τη διάρκεια των έργων αναστήλωσης της εκκλησίας από τον επιφανή αρχαιολόγο Αναστάσιο Ορλάνδο, στον οποίο οφείλουμε τη σημερινή μορφή της Καταπολιανής –όπως την αναφέρει ο τελευταίος στα συγγράμματά του.

Η εκκλησία αυτή του 4ου αιώνα θα υποστεί ζημιές, ίσως από πυρκαγιά, και θα ανακατασκευαστεί από τον Ιουστινιανό τον 6ο αιώνα. Ο αυτοκράτορας έστειλε για το σκοπό αυτόν τον Ιγνάτιο, μαθητή τού πρωτομάστορα της Αγια-Σοφιάς, ο οποίος επισκεύασε την εκκλησία και αντικατέστησε τη στέγη με τρούλο. Τόσο τέλειο ήταν το έργο του Ιγνάτιου, που προκάλεσε το θαυμασμό – αλλά και τον θανάσιμο φθόνο του δασκάλου του, σύμφωνα με την τοπική παράδοση. Ο τρούλος, αγαπημένο στοιχείο του αυτοκράτορα, «ένα κομμάτι ουρανού που κρέμεται πάνω από τη γη», ήταν χτισμένος (όπως και οι πλευρικοί θόλοι) από πολύχρωμους πωρόλιθους σε διακοσμητική διάταξη, ανάλογα με τους χρωματισμούς τους.

Η αίσθηση που προκαλεί ο τρούλος με τα οκτώ παράθυρα που ανοίγονται στο τύμπανο, στη βάση δηλαδή του τρούλου, και το χρυσαφένιο φως που χύνεται μέσα στο ναό από τα παράθυρα του ιερού, ιδιαίτερα το πρωί, προσδίδουν στο χώρο μίαν ατμόσφαιρα υπερβατική. Με τρούλο αντικαταστάθηκε και η στέγη του βαπτιστηρίου και του παλιότερου ναού της Παναγίας, που τότε μετονομάστηκε σε ναό του Αγίου Νικολάου.
Πολλά στοιχεία συνδέουν την Αγία Σοφία με την Εκατονταπυλιανή, αλλά και τον Ιουστινιανό με την Πάρο. Είναι βέβαιο ότι ο αυτοκράτορας προσέφερε τη γενναιόδωρη αυτή χορηγία διότι ήθελε να τονώσει το θρησκευτικό αίσθημα των κατοίκων των νησιών, που πολύ είχαν δοκιμαστεί από τις επιδρομές των απίστων. Ίσως, όμως, θέλησε με τον τρόπο αυτό να ευεργετήσει και το νησί, που προμήθευσε το πάλλευκο μάρμαρο για τους κίονες μιας άλλης σημαντικής εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, της Παναγίας των Βλαχερνών, η οποία πάλι με δική του φροντίδα επισκευάστηκε και απέκτησε τρούλο.

Σε εποχές λιγότερο ένδοξες για τα νησιά του Αιγαίου, που είχαν σχεδόν ερημώσει εξαιτίας της πειρατείας, θα φτάσει εδώ η οσία Θεοκτίστη, μοναχή από τη Λέσβο, η οποία ασκήτεψε επί 35 χρόνια στο ναό της Εκατονταπυλιανής, όπου και εκοιμήθη. Ο βίος της και η γλαφυρή περιγραφή του ναού από τον Μάγιστρο Νικήτα, βυζαντινό αξιωματούχο που αναζητά καταφύγιο στην Πάρο κατά το έτος 902 –λόγω θαλασσοταραχής κι αυτός, είναι η πρώτη φιλολογική μαρτυρία που έχουμε για τον ναό. Εκεί διαβάζουμε ότι τα μάρμαρα στους τοίχους ήταν τόσο αριστοτεχνικά δουλεμένα, ώστε να μοιάζουν με λεπτά υφάσματα, «η δε ανταύγεια του μαρμάρου παρουσίαζε τόσο μεγάλη ακτινοβολία, ώστε να είναι ανώτερη κι από τη λάμψη των μαργαριταριών»!

Με την Εκατονταπυλιανή θα ασχοληθεί αρκετούς αιώνες αργότερα, επί Τουρκοκρατίας, ο Νικόλαος Μαυρογένης, για να αποκαταστήσει διάφορες ζημιές που είχε υποστεί ο ναός, τόσο από επιδρομές όσο και από ισχυρό σεισμό, και να δωρίσει ασημοστόλιστες εικόνες. Ο Παριανός Νικόλαος Μαυρογένης υπήρξε ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας και δραγουμάνος του σουλτάνου, αξιώματα που συχνά κατείχαν Έλληνες χριστιανοί λόγω της μεγάλης τους μόρφωσης και των διοικητικών και διπλωματικών ικανοτήτων τους. Ο μεγάλος αυτός ευεργέτης της Εκατονταπυλιανής και της Πάρου γενικότερα είναι ο ίδιος που κατασκεύασε και τις τρεις μαρμάρινες κρήνες που βλέπουμε στην Παροικιά. Ήταν θείος του πατέρα της μεγάλης ηρωίδας της Ελληνικής Επανάστασης Μαντώς Μαυρογένους, η οποία ήταν θαμμένη στον αυλόγυρο της Εκατονταπυλιανής και την προτομή της βλέπουμε στην κεντρική πλατεία της Παροικιάς.
Το μοναδικό αυτό βυζαντινό μνημείο ευτύχησε να μελετηθεί και να αναστηλωθεί από τον σπουδαίο έλληνα αρχαιολόγο Αναστάσιο Ορλάνδο, ο οποίος εργάστηκε γι’ αυτόν το σκοπό από το 1959 έως το 1966, παραδίδοντάς μας την εκκλησία στη σημερινή της μορφή – απαλλαγμένη από όλα τα στοιχεία που είχε αποκτήσει κυρίως κατά τις επισκευές του 18ου αιώνα και που αλλοίωναν τον βυζαντινό της χαρακτήρα, κάνοντάς τη να μοιάζει με μεταβυζαντινή κυκλαδίτικη εκκλησία.

Τελειώνοντας, θέλω να τονίσω τη μοναδικότητα αυτού του μνημείου και τη βαθιά εντύπωση που αφήνει στον επισκέπτη και τον πιστό.
Επί 17 αιώνες στο χώρο αυτόν ακούγεται το Ευαγγέλιο και ψάλλονται οι ύμνοι των ακολουθιών στην ελληνική γλώσσα, την εξαρχής γλώσσα της Καινής Διαθήκης. Επί 17 αιώνες λατρεύεται στο χώρο αυτόν η Παναγία. Η αίσθηση ότι στον ναό αυτόν έχουν προσευχηθεί χιλιάδες πιστοί, έχουν τελεστεί μυστήρια χαράς –αλλά και λύπης– ανά τους αιώνες διαπερνά την ψυχή του επισκέπτη και συγκλονίζει τον καθένα μας.   

Πηγές: «Ξενάγηση στην Εκατονταπυλιανή» του Παναγιώτη Πατέλλη
«Η Εκατονταπυλιανή της Πάρου” του αρχαιολόγου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θεολόγου Αλιπράντη.

 

Συνέντευξη:

Δημήτριος Κυδωνιεύς Ι Πρωτοπρεσβύτερος


Ποιος ο ρόλος του Ι.Π.Π.Ε. σήμερα; Κοινωνικός, εκδοτικός, εκπαιδευτικός;
Το Ιερό Προσκύνημα Παναγίας Εκατονταπυλιανής είναι ένας φάρος που φέγγει και μεταδίδει πολιτισμό επί 17 αιώνες – και θα συνεχίσει να ακτινοβολεί εις τον αιώνα. Είναι ένα πνευματικό κέντρο με εμβέλεια όχι μόνο πανελλαδική, αλλά παγκόσμια. Ο χώρος –τα κτίσματα, με κέντρο τον μεγαλόπρεπο περικαλλή Ιερό Ναό της Παναγίας μας– εμπνέει κάθε άνθρωπο που αναζητά το ωραίο, το περίτεχνο, το σύμμετρο· αναπαύει κάθε ταραγμένη ψυχή που ζητάει γαλήνιο πνευματικό λιμάνι. Για την προβολή του ανεπανάληπτου αυτού μνημείου έχουν γίνει κατά καιρούς αξιόλογες εκδόσεις βιβλίων. Επίσης, ο επισκέπτης μπορεί να ενημερωθεί από την ηλεκτρονική ιστοσελίδα του Ιερού Προσκυνήματος www.ekatontapyliani.gr

Ποια βοήθεια προσφέρει το Ι.Π.Π.Ε. στην κοινωνία της Πάρου κατά την περίοδο της κρίσης στην οποία ζούμε;
Σήμερα, στα χρόνια τα ομιχλώδη, που τα σκιάζει το συμφέρον, η ιδιοτέλεια, η καχυποψία, το Ι.Π.Π.Ε. –με τη χάρη της Παναγίας μας, την καθοδήγηση και τις ευλογίες του Ποιμενάρχη μας κ. Καλλινίκου και τη συνδρομή του πιστού λαού– πραγματοποιεί ένα τεράστιο κοινωνικό, φιλανθρωπικό και ποιμαντικό έργο. Λειτουργεί ένας πρότυπος οίκος ευγηρίας και ποιμαντικής μερίμνης με την ονομασία «Παναγία Εκατονταπυλιανή», ο οποίος φιλοξενεί 25 γέροντες που απολαμβάνουν απόλυτη φροντίδα, με ιατρική παρακολούθηση, παρουσία ιατρού σε καθημερινή βάση, πλήρη φαρμακευτική αγωγή, παροχή τροφής ανάλογη με τις διατροφικές ανάγκες τους, εκδηλώσεις ψυχαγωγίας. Όλα αυτά, σε εγκαταστάσεις που πληρούν και τηρούν όλες τις σύγχρονες προδιαγραφές οι οποίες απαιτούνται για να λειτουργήσει ένας τέτοιος χώρος. Στον οίκο ευγηρίας εργάζονται 12 άτομα, γεγονός που μαρτυρεί, αφ’ ενός, τη σοβαρότητα της προσφοράς και φροντίδας προς τους γέροντες και, αφ’ ετέρου, ότι δώδεκα οικογένειες έχουν εξασφαλίσει τα προς το ζην χάρη στα μέλη τους που εργάζονται στο χώρο αυτόν. Να τονίσουμε, επίσης, κάτι πολύ σημαντικό: πολλοί είναι οι εθελοντές που με χαρά πλαισιώνουν την προσπάθεια αυτήν, ασκώντας την αγάπη τους προς τον αδύναμο συνάνθρωπο.
Επί τη ευκαιρία, προσκαλούμε τους αναγνώστες του έγκριτου περιοδικού σας να κάνουν μια επίσκεψη στο χώρο του γηροκομείου για να διαπιστώσουν ιδίοις όμμασι τη μεγάλη αυτήν προσφορά της τοπικής Εκκλησίας προς τα περήφανα γηρατειά.
Το φιλανθρωπικό έργο της Εκατονταπυλιανής δεν περιορίζεται μόνο στη λειτουργία του γηροκομείου. Από τα πρώτα χρόνια της ανακήρυξής της σε προσκύνημα ίδρυσε συσσίτιο για τους ενδεείς συμπολίτες μας. Το συσσίτιο αυτό συνεχίζει και σήμερα τη λειτουργία του, σε συνεργασία με τον Δήμο Πάρου, και παρέχει καθημερινά σαράντα πέντε έως πενήντα μερίδες φαγητού στους εμπερίστατους αδελφούς μας. Να προσθέσω εδώ ότι για την εύρυθμη λειτουργία του Ι.Π.Π.Ε. εργάζονται στο χώρο του συσσιτίου 12 άτομα. Μαζί με τους 12 προαναφερθέντες εργαζομένους του γηροκομείου, διαπιστώνει κανείς πόσο μεγάλη είναι η συμβολή του Ι.Π.Π.Ε. στην καταπολέμηση της ανεργίας.

Ποια βιβλία –εκτός από την Αγία Γραφή– θα βάζατε στον ταξιδιωτικό σας σάκο για ένα μακρινό ταξίδι;
Θα έβαζα πρώτα τεύχη από το ωραίο περιοδικό σας, το «Parola free press», ούτως ώστε, διαβάζοντάς τα εκεί μακριά, να έχω έντονες μπροστά μου τις ομορφιές της Πάρου που τόσο γλαφυρά και περίτεχνα περιγράφονται. Θα έβαζα ακόμα το Αλφαβητάριο της Α’ Δημοτικού, έκδοσης 1965, και τα αναγνωστικά των άλλων τάξεων του Δημοτικού της εποχής εκείνης, για να θυμηθώ όλα όσα περιέχονται σε αυτά, από το Α έως το Ω: αυτά που αναφέρονται στην πίστη, στην οικογένεια, στην πατρίδα, στην παράδοση, στο σεβασμό για το περιβάλλον και στα άλλα ιδανικά με τα οποία εμείς γαλουχηθήκαμε – και τα οποία σήμερα, δυστυχώς, ξεχνιούνται ή λοιδορούνται στην καθημερινή μας ζωή.

Πώς αισθάνεστε που ιερουργείτε σε έναν ναό με ιστορία 1.700 χρόνων;
Ιερό δέος! Σκέπτομαι πόσα πρόσωπα έχουν ιερουργήσει σε αυτόν τον ιερό χώρο, πόσες προσευχές έχουν αναπεμφθεί, πόσα δάκρυα μετανοίας, παρακλήσεως και δοξολογίας έχουν χυθεί ως πολύτιμο μύρο μπροστά στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής. Ανεπανάληπτη ιερή κατάνυξη νιώθει κανείς μέσα στο παλαιοχριστιανικό αυτό μνημείο, την «Αγία Σοφία της ελευθέρας Ελλάδος», ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Μ. Εβδομάδος, αλλά και κατά τις ημέρες του Αγίου Δεκαπενταυγούστου που εορτάζει η Μεγαλόχαρη Παναγία μας. Οι θαυμάσιοι ύμνοι που η Εκκλησία έχει αφιερώσει στον Παθόντα και Αναστάντα Χριστό και στην Πανάχραντο Μητέρα Του Παναγία Παρθένο, το αιωρούμενο λιβανωτό, το χαμηλό φως, η μεγαλοπρέπεια και η παλαιότητα του χώρου σε υποβάλλουν να έχεις πνευματικές αναβάσεις.

Και έναν τελευταίο λόγο για τους αναγνώστες μας…
Βιώνουμε, αναμφισβήτητα, μια δύσκολη, μίαν απάνθρωπη εποχή, με πολλές στερήσεις, με πολλά προβλήματα, που τη χαρακτηρίζει μια στανική επιμονή για αποδόμηση κάθε πατροπαράδοτης αξίας. Δεν πρέπει, ωστόσο, να απελπιζόμαστε. Υπάρχουν ακόμα πολλά ωραία πράγματα στη ζωή. Είναι όμως σαν τα διαμάντια, καλά κρυμμένα και δεν βρίσκονται εύκολα· για να βρεθούν χρειάζεται αγώνας και πολύς κόπος. Γι’ αυτό και έχουν μεγάλη αξία. Ένα κοίτασμα που σίγουρα θα βρει κανείς διαμάντια ζωής είναι τα λόγια του Χριστού, τα διδάγματα της Εκκλησίας μας.
Τελειώνοντας, εύχομαι το φως του Αναστημένου Χριστού να φωτίζει και να ειρηνεύει, εσάς, τους αναγνώστες σας και όλο τον κόσμο.

Καλοκαίρι 2014