Η πρόσοψη του Ναού και του Εστιατορίου μετά την αναστήλωση.
Κάτω, ο αρχαιολόγος Γιάνννος Κουράγιος.

Η κεντρική δεξαμενή με εσωτερικές διαστάσεις 7,50 x 5,50 μ και σωζόμενο βάθος 3,80 μ. νότια από το ιερό ήταν το πρώτο τμήμα του έργου που ανακαλύφθηκε.
Κάτω, σε απόσταση περίπου ενός μέτρου νότια της μεγάλης δεξαμενής, υπήρχε μια ακόμα ορθογώνια κατασκευή διαστάσεων 6 x 4 μ που διαχωρίζεται σε δύο μικρές δεξαμενές φιλτραρίσματος.

Αριστερά, Αρχαϊκό ειδώλιο γυναικείας μορφής που βρέθηκε σε κτίριο του ιερού.
Δεξιά, το αγγείο αρχαϊκών χρόνων σε μορφή ταύρου είναι μοναδικό. Ένα σπάνιο αφιέρωμα στον ναό του Απόλλωνα.

Αεροφωτογραφία της ανασκαφής όπου διακρίνονται η ορθογώνια δεξαμενή, οι δύο δεξαμενές φιλτραρίσματος, ο λιθόκτιστος αγωγός μήκους 25 μ. και η κυκλική δεξαμενή διαμέτρου 11μ. Στη νότια πλευρά της κυκλικής δεξαμενής εντοπίστηκε μεγάλο άνοιγμα που πιθανότατα εξυπηρετούσε την διοχέτευση του νερού από κάποια πηγή που θα υπήρχε σε ψηλότερο σημείο στους λόφους.

Η πώρινη κατασκευή που εντοπίστηκε στο μέσον της δεξαμενής, στο σημείο ένωσης με τον αγωγό, προοριζόταν για τον έλεγχο της ροής των υδάτων.
Κάτω, αυτή η γωνία που προεξείχε τράβηξε την προσοχή του αρχαιολόγου. Έτσι ξεκίνησε την ανασκαφή που θα αποκάλυπτε το μεγάλο αυτό τεχνικό έργο διαχείρισης υδάτων.

Η κατασκευή του μονοπατιού που οδηγεί τους επισκέπτες στον αρχαιολογικό χώρο. Στην άκρη του ξύλινου μόλου ο «Σαργός», το καΐκι που συνδέει την Αντίπαρο με το Δεσποτικό.
Κάτω, ο Γιώργος Μαριάνος μεταφέρει εδώ και χρόνια με το καΐκι του αρχαιολόγους, εργάτες, φοιτητές και επισκέπτες στο Δεσποτικό.

Μία ανασκαφή σε εξέλιξη

Κείμενο: Αυγή Καλογιάννη

Δεσποτικό

Όταν πατούσα για πρώτη φορά το πόδι μου στο Δεσποτικό το μακρινό 2004, δεν θα μπορούσα καθόλου να φανταστώ πώς θα έμοιαζε ο χώρος σήμερα, είκοσι χρόνια μετά. Τότε μόλις που διακρινόντουσαν τα θεμέλια του ναού και του εστιατορίου και το νησί ήταν έρημο με μόνη ζωντανή παρουσία τα εκατοντάδες παρδαλά κατσίκια και τα δύο μαντρόσκυλα του βοσκού. Η στάνη λίγο πιο πέρα –εξ ου και η ονομασία της θέσης Μάντρα– εκεί που την είχε μετακινήσει ο αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος, για να μπορέσει να πραγματοποιήσει την ανασκαφή ενός από τα σημαντικότερα ιερά του Απόλλωνα στις Κυκλάδες.

Ο Γιάννος Κουράγιος διευθυντής της ανασκαφής και υπεύθυνος αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων για Πάρο και Αντίπαρο δουλεύει εδώ και χρόνια με τον ίδιο ενθουσιασμό και την ίδια περίπου ομάδα που περιλαμβάνει τις αρχαιολόγους Ίλια Νταϊφά και Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου, τον αρχιτέκτονα Γουλιέλμο Ορεστίδη, υπεύθυνο των αναστηλώσεων, αλλά και πολλούς άλλους επιστήμονες, φοιτητές, εργάτες και μαρμαροτεχνίτες. Ο χώρος τώρα σφύζει από ζωή τουλάχιστον επτά μήνες τον χρόνο άλλοτε με ανασκαφικές εργασίες, άλλοτε με τις εργασίες αναστήλωσης ενώ εκατοντάδες πια επισκέπτες φτάνουν καθημερινά στο νησί.

Ο αναστηλωμένος Ναός και το τελετουργικό Εστιατόριο, που φαίνονται πλέον από την Αντίπαρο αλλά και από τα διερχόμενα πλοία, δεσπόζουν στον χώρο και δίνουν μια ιδέα της μεγαλοπρέπειας του ιερού. Θα πρέπει ίσως εδώ να διευκρινίσουμε ότι αυτό που οι αρχαιολόγοι ονομάζουν εστιατόριο είναι ο χώρος στον οποίο οι πιστοί κατανάλωναν το κρέας του ζώου που είχαν θυσιάσει. Στο Δεσποτικό έχουμε τη μοναδική ως τώρα περίπτωση όπου το εστιατόριο είναι ενωμένο με τον ναό σε ένα ενιαίο σύνολο κάτι που μας θυμίζει τον χώρο δίπλα στα ξωκλήσια όπου στρώνεται το τραπέζι στα παραδοσιακά κυκλαδίτικα πανηγύρια.

Απέναντι από τα δύο αυτά μνημεία βρίσκεται ο εντυπωσιακός ημικυκλικός βωμός ενώ σε διάφορα σημεία έχουν βρεθεί οι λεγόμενες εσχάρες, οι αρχαίες δηλαδή κατασκευές στις οποίες ψηνόταν το κρέας των ζώων που είχαν προσφερθεί ως θυσία στον θεό. Η διαδικασία της θυσίας στον βωμό, του ψησίματος στις πολυάριθμες εσχάρες και τέλος της κατανάλωσης του κρέατος στο τελετουργικό εστιατόριο καθώς και οι χοές από τους πιστούς ήταν σημαντικό μέρος της λατρείας προς τον θεό Απόλλωνα. Άλλες τελετουργίες περιελάμβαναν τον καθαρμό στο Λουτρό που έχει βρεθεί νότια του ναού αλλά και τον ιερό χορό, κατά πάσα πιθανότητα στο μεγάλο κυκλικό «αλώνι» στη νησίδα Τσιμηντήρι ανάμεσα στο Δεσποτικό και την Αντίπαρο.

Το Ιερό του Απόλλωνα, θεού του φωτός και της μουσικής, στο Δεσποτικό πρέπει να λειτούργησε στη μακρόχρονη πορεία του τόσο σαν εξωαστικό θρησκευτικό κέντρο της Πάρου όσο σαν ένα ιερό ιδιαίτερα αγαπητό στους ναυτικούς, όπως αποδεικνύουν τα πολυάριθμα αφιερώματα από όλες τις γωνιές της ανατολικής Μεσογείου.
Η ανακάλυψη όμως το 2020 ενός μεγάλου τεχνικού έργου, μοναδικού μέχρι στιγμής για τα δεδομένα των αρχαϊκών Κυκλάδων, συλλογής και διαχείρισης των υδάτων μάς αποδεικνύει δύο πράγματα. Πρώτον ότι το Δεσποτικό έχει ακόμα πολλά να δώσει και δεύτερον ότι τότε όπως και τώρα το μεγαλύτερο πρόβλημα των Κυκλάδων ήταν το νερό.

Είναι βέβαιο ότι λόγω της στρατηγικής του θέσης και του υπήνεμου λιμανιού το Δεσποτικό γνώρισε κατά την περίοδο ακμής του μεγάλη επισκεψιμότητα, κάτι που αποδεικνύεται και από την πληθώρα των ευρημάτων. Οι ανάγκες λοιπόν σε νερό για την τροφοδοσία των προσκυνητών και τον ανεφοδιασμό των πλοίων ήταν σίγουρα μεγάλες ιδιαίτερα κατά τον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ.

Αυτή ακριβώς η φήμη και ακμή του ιερού προκάλεσε πιθανόν και το ξέσπασμα της εκδικητικής μανίας του Αθηναίου στρατηγού Μιλτιάδη μετά την αποτυχημένη απόπειρα κατάληψης της Πάρου το 490 π.Χ. που ακολούθησε τη μάχη του Μαραθώνα. Τα σημάδια αυτής της καταστροφής αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής όπως και η άμεση ανακατασκευή του ιερού ακόμα και με θραύσματα από τους βανδαλισμένους κούρους.

Οι ανασκαφές των τελευταίων χρόνων έχουν επεκταθεί και στο Τσιμηντήρι. Τα κτίρια που έχουν βρεθεί εκεί, όλα μεγάλα και γερά, ήταν συνδεδεμένα με τη λειτουργία του λιμανιού καθώς η νησίδα αποτελούσε ουσιαστικά τον ΒΑ βραχίονα του λιμανιού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το Τσιμηντήρι ήταν στην αρχαιότητα ενωμένο με το Δεσποτικό και αποτελούσε τον ισθμό που συνέδεε το Δεσποτικό με την Αντίπαρο. Είκοσι χρόνια μετά την αποκάλυψη του ναού και του εστιατορίου έχει πλέον ολοκληρωθεί και η αναστήλωσή τους που σαν σκοπό είχε τόσο την προστασία και την ενσωμάτωση του αρχαίου υλικού όσο και την πληρέστερη κατανόηση του μνημείου από το πλατύ κοινό.

Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει και τα απαραίτητα έργα ώστε το Δεσποτικό να γίνει ένας οργανωμένος επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος. Σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση αυτή είναι η κατασκευή του διαδρόμου που οδηγεί από τον μόλο μέχρι το μνημείο όπως και του φυλακείου στο σημείο που προσεγγίζουν τα σκάφη. Δεν μένει λοιπόν παρά να περιμένουμε να ολοκληρωθούν οι διαδικασίες από το Υπουργείο Πολιτισμού ώστε το Δεσποτικό να ανοίξει και επίσημα τις πύλες του στο κοινό.

Είναι βέβαιο ότι λόγω του πανέμορφου και ανέγγιχτου κυκλαδικού τοπίου του ακατοίκητου νησιού αλλά και κάποιων μοναδικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν το μνημείο, το Δεσποτικό θα γίνει γρήγορα ένας από τους πιο δημοφιλείς αρχαιολογικούς προορισμούς των Κυκλάδων.