Το Δεσποτικό στην αρχαιότητα ήταν ενωμένο με το Τσιμηντήρι με ισθμό.
Στο βάθος η Αντίπαρος, και κάτω η αναπαράσταση του ιερού περιβόλου με τον ναό και δίπλα το τελετουργικό εστιατόριο.

Tα πρώτα χρόνια της ανασκαφής, διακρίνονται πάνω δεξιά τα τρία δωμάτια του εστιατορίου και αριστερά το λουτρό με τη μικρή μπανιέρα και το αποχωρητήριο.

Η αναστήλωση του εγκάρσιου τοίχου ανάμεσα στον ναό και στο –χαμηλότερο– εστιατόριο ήταν αποφασιστικής σημασίας για τη στατικότητα του μνημείου.

Κορινθιακοί αρύβαλλοι κι ένα αυγό στροθοκαμήλου από τον θησαυρό μαζί με ένα πιάτο από το τελετουργικό εστιατόριο.

Το μέγεθος και η εξαίρετη καλλιτεχνική ποιότητα του έργου δείχνουν ότι πρόκειται μάλλον για το λατρευτικό είδωλο του αρχικού ναού που αναπαριστούσε τον Απόλλωνα.

Στο εξαίρετο αυτό κεφάλι κούρου από ναξιακό εργαστήριο βλέπουμε το τέλειο αρχαϊκό μειδίαμα!

Δεσποτικό – θέση Μάντρα

Κείμενο: Αυγή Καλογιάννη

Το Δεσποτικό, το μικρό νησάκι που βρίσκεται δυτικά της Αντιπάρου, απέναντι από τον Αη Γιώργη, είναι μόλις ένα από τα εκατόν ενενήντα ακατοίκητα νησιά, που μαζί με τα τριάντα κατοικημένα, αποτελούν το σύμπλεγμα των Κυκλάδων. Το μοναδικό αυτό σύμπλεγμα νησιών μάς έχει δώσει μερικά από τα πιο συγκλονιστικά έργα της ελληνικής τέχνης.

Κάτω από το δυνατό φως του Αιγαίου, οι νησιώτες τεχνίτες σμίλεψαν πριν από 5.000 χρόνια τα κυκλαδικά ειδώλια και συνέχισαν με τους αρχαϊκούς κούρους με τα αμυγδαλωτά μάτια, τις ανάλαφρες κόρες αλλά και τα αριστουργήματα της κλασικής εποχής. Κεντρική θέση στην άνθιση αυτή της γλυπτικής κατείχε η Πάρος. Προικισμένο με την καλύτερη ποιότητα μαρμάρου, το νησί ανέπτυξε γρήγορα μια ιδιαίτερη σχέση με το πανέμορφο πέτρωμα, σχέση που διατηρείται ως σήμερα. Χάρη στο πολύτιμο υλικό η Πάρος πλούτισε, δημιούργησε σημαντική σχολή γλυπτικής κι έκανε εξαγωγή μαρμάρου και γλυπτών σε όλα τα σημαντικά κέντρα της εποχής. Την ακτινοβολία και τη δύναμη της Πάρου κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή έρχεται να επιβεβαιώσει η ανακάλυψη στο Δεσποτικό σημαντικού ιερού, που ανασκάπτει εδώ και 20 χρόνια ο αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος.
«Στο μικρό νησί του Δεσποτικού, το οποίο βρίσκεται σε καίρια θέση μιας πολυσύχναστης θαλάσσιας οδού, μεταξύ σημαντικών νησιών της αρχαιότητας, ήκμασε ένα ιερό με μεγάλη ακτινοβολία που συγκέντρωνε πιστούς από όλο τον ελλαδικό χώρο. Η λατρεία του Απόλλωνα, θεού του φωτός και της μουσικής, συμβόλου του λυρισμού και της αρμονίας ήταν μία από τις κυριότερες λατρείες στις Κυκλάδες. Σύμφωνα με την παράδοση, στις Κυκλάδες υπήρχαν 22 ιερά αφιερωμένα στον θεό Απόλλωνα. Ένα από αυτά μπορεί να ήταν και το ιερό του Δεσποτικού», ανέφερε σε παλιότερη διάλεξή του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ο Γιάννος Κουράγιος, ο άνθρωπος που τα τελευταία χρόνια έχει συνδέσει το όνομά του με τις ανασκαφές στο Δεσποτικό.

Δεν είναι πρώτη φορά που γίνονται αρχαιολογικές ανασκαφές στο Δεσποτικό. Πρώτα ο Χρ. Τσούντας τον 19ο αι. ερεύνησε δύο πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία της 3ης χιλιετίας π.Χ. ενώ το 1959 ο Ν. Ζαφειρόπουλος ερεύνησε κι άλλους τάφους της ίδιας εποχής στα Ζουμπάρια. Τώρα όμως πρόκειται για κάτι τελείως διαφορετικό, κάτι που αποδεικνύει ότι η ιστορία του νησιού συνεχίστηκε και μετά από την εποχή του Κυκλαδικού πολιτισμού. Το Δεσποτικό έχει ταυτιστεί με την αρχαία Πρεπέσινθο, που αναφέρει ο Στράβων και ο Πλίνιος και το Sigilo, που αναφέρουν οι ναυτικοί χάρτες του 15ου,16ου και 17ου αιώνα, οπότε και καταστράφηκε εντελώς από πειρατές και εγκαταλείφθηκε. Υπάρχει μάλιστα προφορική παράδοση που αναφέρει ότι ο περιβόητος Γάλλος πειρατής Ντανιέλ καταδιωκόμενος από τους Τούρκους, ζήτησε από τους κατοίκους του Δεσποτικού να τον κρύψουν, εκείνοι όμως τον παρέδωσαν. Για να εκδικηθούν τον θάνατό του, οι σύντροφοί του κατέσφαξαν τους κατοίκους και λεηλάτησαν τον οικισμό.

Με το φάντασμα του πειρατή λοιπόν να τριγυρνάει τις νύχτες στο νησί και τις κατσίκες να βόσκουν αμέριμνες τη μέρα, ξεκίνησαν με μεγάλες δυσκολίες οι πρώτες έρευνες το 1997 ενώ οι συστηματικές ανασκαφές άρχισαν μόλις το 2002, μετά την κατασκευή του μόλου με χορηγία του Αντιπαριώτη Γιάννη Πατέλη. Τότε ήταν που βρέθηκε και ο θησαυρός των 600 αντικειμένων που ήταν θαμμένα κάτω από το δάπεδο ενός δωματίου του «ναού». Φάνηκε τότε ότι επρόκειτο για ιερό και μάλιστα σημαντικό. Με το κουβάρι να ξετυλίγεται σιγά-σιγά, με τα νέα ευρήματα που φέρνει κάθε χρονιά, ο Γιάννος Κουράγιος έχει πια ξεκαθαρίσει ότι πρόκειται για ιερό που ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα, ενώ την κλασική περίοδο λατρευόταν και η θεά Εστία, προστάτιδα των ναυτικών, με το επίθετο Ισθμία, λόγω του ισθμού που ένωνε στην αρχαιότητα το Δεσποτικό με το γειτονικό Τσιμηντήρι.

Στο ιερό υπήρχαν κτίρια για τη λατρεία και κτίρια βοηθητικά για τις ανάγκες του ιερατείου και των επισκεπτών. Στα μέσα του 6ου αι π.Χ. χτίστηκε ο ναός, που αποτελείτο από δύο δωμάτια ενώ λίγο αργότερα προστέθηκε και το «εστιατόριο» του ιερού, που είχε τρία συνεχόμενα δωμάτια. Κάτω από το δάπεδο του ενός δωματίου του ναού βρέθηκαν τα 600 αντικείμενα που προαναφέραμε. Πρόκειται μάλλον για πρωιμότερες προσφορές (7ος-6ος αι π.Χ.) που τοποθετήθηκαν στον νέο λατρευτικό χώρο έτσι ώστε να προστατευθούν. Από το 2004 έχουν βρει τη θέση τους στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πάρου. Η σημαντική αυτή συλλογή περιλαμβάνει παριανά ή κυκλαδικά αγγεία αρίστης ποιότητας του 7ου αι π.Χ. καθώς επίσης και πολλά αγγεία από την Κόρινθο και την Ιωνία, πήλινα προσωπεία και ειδώλια γυναικείων μορφών, χάλκινα και χρυσά αντικείμενα, πόρπες και χάντρες κι ένα αυγό στρουθοκαμήλου, σαν αυτά που ακόμα και σήμερα αφιερώνουν οι ναυτικοί στις εκκλησίες. Τα αφιερώματα, γιατί αυτό ήταν, δείχνουν την προέλευση των προσκυνητών: Κυκλάδες, Κόρινθος και Ιωνία, Κύπρος και Αίγυπτος.

Το σημαντικότερο από τα ευρήματα αυτά είναι ένα δαιδαλικό ειδώλιο από παριανό εργαστήριο, από το οποίο βρέθηκε μόνο το πάνω μέρος του κορμού με το κεφάλι, συνολικού ύψους 25 εκ. Τα τεράστια μάτια, τα χείλη και τα μαλλιά είναι ζωγραφισμένα με σκούρο καστανό χρώμα σε αντίθεση με το δέρμα που είναι λευκό. Στο κεφάλι φορούσε πόλο και χιτώνα διακοσμημένο με ρόμβους. Το αριστερό χέρι ήταν λυγισμένο, δυστυχώς όμως έχει σπάσει κι έτσι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι κρατούσε ενώ το δεξί λείπει τελείως. Τα μαλλιά σχηματίζουν δύο τρίγωνα στα οποία είναι ζωγραφισμένοι οι βόστρυχοι και τα αυτιά. Στο μέτωπο διακρίνονται επτά κυκλικοί βόστρυχοι και από πάνω φαρδιά ταινία.
Το μέγεθος και η εξαίρετη καλλιτεχνική ποιότητα δείχνουν ότι πρόκειται μάλλον για το λατρευτικό είδωλο του αρχικού ναού και παρίστανε κατά πάσα πιθανότητα τον ίδιο τον Απόλλωνα. Στο δεύτερο δωμάτιο του ναού βρέθηκε η βάση του λατρευτικού αγάλματος, κομμάτι του οποίου ήταν εντοιχισμένο στη μάντρα της στάνης. Το «λουτρό», που εντοπίστηκε λίγο νοτιότερα, ήταν ένα δωμάτιο με αγωγό για τη συλλογή των υδάτων κι έναν μαρμάρινο λουτήρα και χρησίμευε για τον εξαγνισμό των πιστών πριν την είσοδο τους στο ιερό τέμενος.

Ίσως το πιο σημαντικό ιστορικό στοιχείο που αποκάλυψε αυτή η ανασκαφή, μαρτυρείται από την ανακάλυψη των σπασμένων αγαλμάτων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανακατασκευή του ιερού. Τα θραύσματα αυτά και η ιστορία που διηγούνται κατατάσσονται στις δέκα σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων ετών. Κεφάλια και κορμοί, μηροί και χέρια κούρων και κορών έγιναν κατώφλια και θεμέλια ή εντοιχίστηκαν σε μεταγενέστερα κτίρια. Ποια μπορεί να ήταν η αιτία αυτής της τρομερής ιεροσυλίας; Αν και δεν υπάρχει σχετική ιστορική μαρτυρία, ο Γιάννος Κουράγιος μόνο μια εξήγηση μπορεί να δώσει. Είναι γνωστό ότι οι Αθηναίοι μετά τον θρίαμβο στον Μαραθώνα, έστειλαν τον Μιλτιάδη να τιμωρήσει τους Παριανούς με την πρόφαση ότι είχαν μηδίσει. Δεν τα κατάφερε όμως και γύρισε ταπεινωμένος και τραυματισμένος στην Αθήνα, για να πεθάνει λίγο αργότερα από αυτό ακριβώς το τραύμα. Πιθανόν λοιπόν, πριν ή μετά από την ατυχή επιδρομή, οι Αθηναίοι να ξέσπασαν την οργή τους σπάζοντας τα ιερά αναθήματα στο παριανό ιερό του Δεσποτικού ενώ οι Παριανοί αντί να θάψουν τα κατεστραμμένα αναθήματα, όπως γινόταν συνήθως, τα χρησιμοποίησαν για να ξαναχτίσουν το ιερό.

Πολλοί είναι της άποψης ότι τα μνημεία δεν χρειάζονται αναστήλωση. Εγώ, έχοντας σπουδάσει στην Ιταλία, θεωρώ λάθος αυτή την άποψη, λέει ο Γιάννος Κουράγιος.

Πιστεύω στη στρατηγική σημασία του Δεσποτικού λόγω της θέσης και του υπήνεμου λιμανιού, λέει ο Γιάννος Κουράγιος.

Ο Αρχαιολόγος
και οι αναστηλωτικές εργασίες

Κείμενο: Αυγή Καλογιάννη | Φωτογραφίες: Μαίρη Χατζάκη

Συνάντησα τον Γιάννο Κουράγιο ένα μήνα πριν ξεκινήσει η φετινή αναστήλωση στο Δεσποτικό. Στα γραφεία της ΕΦΑ Κυκλάδων επικρατούσε κινητικότητα, αρχαιολόγοι μπαινόβγαιναν με χοντρούς φακέλους υπό μάλης, υποψήφιοι εποχικοί αρχαιοφύλακες συμπλήρωναν αιτήσεις, τηλέφωνα χτυπούσαν και εργάτες έβαφαν το εξωτερικό του νεοκλασικού. Η κουβέντα μας ήταν εξίσου κινητική κι εδώ προσπάθησα να συνοψίσω τα βασικά σημεία:

Πιστεύω στη στρατηγική σημασία του Δεσποτικού λόγω της θέσης και του υπήνεμου λιμανιού, η οποία επιβεβαιώνεται κι από την παρουσία τεσσάρων πύργων στο νησί. Στην ίδρυση του Δεσποτικού είναι σαφής τόσο η πρόθεση των Παριανών να ελέγξουν το Αιγαίο όσο και η οικονομική τους δύναμη. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τον τεράστιο πλούτο που έφερναν στην Πάρο τα λατομεία του μαρμάρου.

Πολλοί είναι της άποψης ότι τα μνημεία δεν χρειάζονται αναστήλωση. Εγώ, έχοντας σπουδάσει στην Ιταλία, θεωρώ λάθος αυτή την άποψη. Είμαι υπέρ της αναστήλωσης για να καταλαβαίνει ο επισκέπτης, ο μη ειδήμων, πώς ήταν το μνημείο. Ακόμα κι εγώ που ξέρω το μνημείο, το έχω σκάψει, το έχω δει στα σχέδια, νιώθω δέος τώρα που το βλέπω αναστηλωμένο! Έχουμε κατηγορηθεί για τη χρήση νέου υλικού στον ενδιάμεσο τοίχο αλλά αυτή επιβλήθηκε από το ΚΑΣ για λόγους στατικότητας. Χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσε να γίνει αναστήλωση, να μπουν τα αρχαία επιστύλια, με τα οποία αποκτούμε αίσθηση της τρίτης διάστασης. Σε έναν τόπο με ισχυρούς ανέμους και σεισμούς το κτίριο έπρεπε να δεθεί στατικά.

Πρέπει να δοθεί περισσότερη προσοχή στην Πάρο. Έχουμε δώδεκα σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους στην Πάρο αλλά οι χώροι δεν είναι αυτό που έπρεπε να είναι, δυστυχώς! Τι να πω; Ότι στο έμπα της πόλης υπάρχουν τα αρχαία ψηφιδωτά, το πάρκινγκ και τα απορριμματοφόρα του Δήμου! Αυτό είναι ένα παράπονο που εκφράζω εγώ προς τους ντόπιους και τη δημοτική αρχή. Πιστεύω πως οι ντόπιοι πρέπει να αγαπήσουν τ’ αρχαία περισσότερο γιατί έχουν ωφέλεια από αυτά.

Το μέλλον; Επειδή δεν έχω και πολλά χρόνια, ελπίζω να ολοκληρωθεί η αναστήλωση. Νομίζω ότι ήμουν από τους πολύ τυχερούς αρχαιολόγους, ασχολήθηκα με την Πάρο και η Πάρος μου το ανταπέδωσε με πολύ ωραία ευρήματα. Νιώθω πολύ πιο Παριανός από τους Παριανούς!